Petrography and geochemistry of zeolite minerals in mafic alkaline lavas from Hormak area, north of Zahedan, SE Iran

مقدمه

زئولیت‌ها آلومینوسیلیکات‌های بلورین و آب‌دار از فلزات قلیایی و قلیایی خاکی، با شبکه سه بعدی نامتناهی هستند که توانایی تبادل و جذب کاتیونی دارند. ساختار سه بعدی آنها واحدهای چهاروجهی SiO₄ و AlO₄ است که با به اشتراک گذاشتن یک اتم اکسیژن، به یکدیگر متصل شده‌اند (Deer et al.,1992). در ساختمان باز زئولیت‌ها حفراتی به شکل کانال و منافذ قفس مانند وجود دارد که معمولاً توسط مولکول‌های آب و کاتیون‌های غیرساختاری که قابلیت تبادل دارند، پُر شده‌اند.

در حاشیه غربی فرونشست هلمند واقع در شرق گسل زاهدان و 50 کیلومتری شمال زاهدان، روانه‌های بازالتی بیرون ریخته‌اند (Bagheri, 2000a). این گدازه‌ها میزبان گونه‌هایی از کانی‌های زئولیتی هستند که در این پژوهش "زئولیت‌های حرمک" نامیده می‌شوند. Camp و Griffis (1982) در مطالعه ماگماتیسم بخش شرق ایران که آن را زمین‌درز سیستان نامیده‌اند، سن بازالت حرمک را نیز تعیین نمودند (9/1±27 میلیون سال قبل). Karimi (2012) آنچه را که پیش از آن بازالت حرمک نامیده شده بود، محصول فوران‌های چند ماگمای متمایز آلکالن و توله‌ایتی دانست. به گمان او ماگماهای بازالتی حرمک از یک گوشته ناهمگن منشأ گرفته و گروهی ویژگی‌های ماگماهای ریفت قاره‌ای و گروهی دیگر ویژگی‌های ماگماهای مناطق فرورانش را نشان می‌دهند. Bagheri (a2000)، در یک طرح پژوهشی به معرفی زئولیت‌های منطقه حرمک و بررسی فراوانی آن پرداخته است. این اثر و مقاله ارائه شده از آن (Bagheri, 2000b)، تنها پژوهش تخصصی صورت گرفته در زمینه گدازه‌های حرمک و زئولیت‌زایی در آن است.

شناسایی نوع و ترکیب شیمیایی، بررسی ژئوشیمی و نحوه تشکیل زئولیت‌های منطقه می‌تواند اطلاعات مفیدی برای بررسی‌های بعدی مانند: خواص ساختاری، قدرت جذب و تبادل یونی، شرایط سنتز مصنوعی و در مجموع امکان بهره‌مندی مطلوب‌تر از این مواد را فراهم آورد. در این پژوهش ویژگی‌های کانی‌شناختی زئولیت، ترکیب شیمیایی و ژئوشیمی انواع زئولیت‌های شناخته شده در منطقه حرمک مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

زمین‌شناسی منطقه

منطقه زئولیت‌دار حرمک در 52 کیلومتری شمال زاهدان و در منتهی الیه شرق ایالت زمین‌شناختی سیستان (پهنه فلیش شرق ایران) و در اطراف روستای حرمک واقع شده است. در این منطقه سنگ‌های بازالتی در محدوده‌ای به طول بیش از 20 کیلومتر و پهنای حدود 2 کیلومتر مشاهده می‌شود و به دلیل شکل کشیده هم‌روند با گسل‌های اصلی منطقه، محصول فوران شکافی انگاشته می‌شوند (McBirney, 2007). این سنگ‌ها که در این پژوهش «بازالت حرمک» نامیده می‌شوند، شامل دو واحد غربی و شرقی است (شکل 1). واحد غربی که زئولیت‌زایی در آن انجام گرفته است، پس از فوران خطی اندکی به سمت شرق (در بخش جنوبی) و غرب (در بخش شمالی) جریان یافته و در پهنه‌ای به عرض حدود 5/1 کیلومتر روان شده است. روانه زئولیت‌دار غربی، یک بازالت آلکالن آنالسیم‌دار است که Camp و Griffis (1982) سن آن را با روش پتاسیم-آرگون برابر 27 (9/1±) میلیون سال به دست آورده‌اند. این سن رادیومتریک نشان می‌دهد که بیرون ریختن این روانه‌ها در آخرین اشکوب الیگوسن یعنی شاتین (Chattian) رخ داده که از 4/28 میلیون تا 23 میلیون سال پیش به طول انجامیده است (Walker and Geissman, 2009). واحد شرقی که یک سیل بازالتی است (Karimi, 2012)، حداقل در سه مرحله تزریق شده است. جنس سنگ‌های این واحد توله‌ایتی بوده و از نظر سنگ‌شناختی و ژئوشیمیایی از واحد غربی متمایز است (Karimi, 2012).

به نظر می‌رسد که فوران، همزمان با رسوب‌گذاری بخش کنگلومرایی رسوبات الیگومیوسن در یک محیط کوهپایه‌ای حادث شده است. بخش کنگلومرایی رسوبات الیگومیوسن، رسوبات درشت دانه از نوع بادبزن آبرفتی (alluvial fan deposit) است. پس از فوران گدازه‌های بازالتی، محیط رسوبی به تدریج عمیق‌تر شده است. زیرا افق‌هایی از مارن با تناوبی از سنگ‌های آواری و حاوی مقادیر اندکی از رسوبات تبخیری، با ضخامت تقریبی بیش از 6000 متر نهشته شده‌اند که از نظر چینه‌ای در مجاورت بلافصل و روی قسمت فوقانی روانه غربی قرار دارند. مجموعه کنگلومرای حرمک-بازالت حرمک با مارن‌های جوان‌تر هم‌شیب و یک چین خوردگی حدود 40 درجه به سمت غرب نشان می‌دهد. زئولیت‌زایی در حفرات روانه غربی که در تماس با مارن‌ها و ماسه‌سنگ‌های یاد شده، رخ داده است. حال آن که در روانه شرقی زئولیت کانی فرعی بوده و مقدار آن در مقایسه با زئولیت روانه غربی بسیار اندک است.

شکل 1- نقشه زمین‌شناسی ساده شده منطقه مطالعه شده، برگرفته از نقشه‌های 250000/1 دو برگه زاهدان (Behrouzi, 1993) و دریاچه هامون (Aghanabati, 1991) با اندکی تغییر. واحد مشخص شده با علامت v، یک واحد بازالتی است که زئولیت‌ها بیشتر در مرکز و نیمه شمالی آن مشاهده می‌شوند.

نمونه‌برداری و روش انجام پژوهش

بیش از 70 نمونه دستی برای انجام بررسی‌های دقیق‌تر به آزمایشگاه منتقل و از بین آنها حدود 41 نمونه برای تهیه مقاطع نازک صیقلی انتخاب شد. پس از بررسی‌های میکروسکوپی و مقایسه با نمونه‌های دستی، چند نمونه از نمونه‌های تقریباً خالص زئولیتی برای شناسایی فازهای تشکیل‌دهنده انتخاب شد. نمونه‌ها در هاون آگاتی به دقت پودر شد و به وسیله طیف‌سنج XRD مدل Philips PW1840 در آزمایشگاه کانساران بینالود، مشهد، مورد مطالعه پراش پرتو ایکس قرار گرفتند. طیف‌های به دست آمده با الگوهای استاندارد هر کانی مقایسه شد. علاوه بر این، به منظور شناسایی قطعی نوع زئولیت و ترکیب شیمیایی، تعدادی از کانی‌ها در مقاطع نازک صیقلی توسط دستگاه ریزکاو الکترونی (EMPA) مدل JEOL JXA-733 و نیز دستگاه میکروسکوپ الکترونی (SEM) مدل JEOL 6400 مجهز به دو اسپکترومتر WDS و EDS در دانشگاه نیوبرانزویک کانادا بررسی شد. کلیه تجزیه‌ها با روش EDS انجام شد تا از تحرک و تبخیر عناصر قلیایی به ویژه سدیم در نمونه‌ها جلوگیری به عمل آید. صحت تجزیه‌ها با دو روش پیشنهادی Passaglia (1970) مورد تأیید قرار گرفته است: 1- مقدار کاتیون‌های موجود در جایگاه تترائدری (Si+Al) بسیار نزدیک به نیمی از اتم‌های اکسیژن است و 2- میزان درصد خطای محاسبه شده (E%) کمتر از 10 است.

پتروگرافی سنگ میزبان زئولیت

سنگ میزبان زئولیت‌های منطقه حرمک بیشتر دگرسان شده و زمینه آنها بسیار ریزدانه و گاه شیشه‌ای است. از این رو تعیین دقیق نام این سنگ‌ها تنها با استناد به شواهد میکروسکوپی امکان‌پذیر نیست. نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی سنگ‌های تقریباً سالم منطقه حرمک و محاسبات نورم نشان می‌دهد که بیشتر سنگ‌های روانه غربی الیوین بازالت آلکالن هستند (Karimi, 2012). محاسبه نورم این سنگ‌ها حضور فاز سدیم‌دار نفلین را نشان می‌دهد (Karimi, 2012). برخلاف زمینه شیشه‌ای برخی از سنگ‌ها و همچنین، دگرسان بودن بیشتر مقاطع بررسی شده از سنگ‌های میزبان کانی‌های زئولیتی، بر اساس ترکیب کانی‌شناسی و بنا بر رده‌بندی اتحادیه بین‌المللی علوم زمین (IUGS) نام این سنگ‌ها آنالسیمیت است. زیرا نسبت آنالسیم به مجموع آنالسیم+پلاژیوکلاز+آلکالی‌فلدسپار+نفلین آنها بیشتر از 90 درصد است. کانی‌های تشکیل‌دهنده این سنگ‌ها شامل پیروکسن، آنالسیم، الیوین و به مقدار کمتر پلاژیوکلاز، آلکالی‌فلدسپار، نفلین، اکسیدهای آهن و آپاتیت و کانی‌های ثانویه شامل انواع زئولیت، کلسیت، کانی‌های رسی و فلدسپار است. درشت‌بلورها که بیشتر کانی‌های مافیک پیروکسن، آنالسیم و الیوین هستند، در شیشه و یا خمیره متبلور ریزدانه متشکل از فلدسپار‌آلکالن، شاید نفلین و کانی‌های زئولیتی قرار دارد. بافت اصلی این سنگ‌ها در مقاطع میکروسکوپی پورفیروئید، پورفیری و میکروپورفیری است. بافت گلومروپورفیری و حفره‌دار نیز به صورت بافت فرعی در برخی مقاطع مشاهده می‌شود. به طور کلی، واحدهای جریانی مختلف میزبان زئولیت‌ها، ترکیب کانی‌شناسی تقریباً یکسانی را نشان می‌دهند. اما این گدازه‌ها از نظر بافت سنگ، ابعاد، درصد و انواع دگرسانی درشت‌بلورها، درجه دگرسانی و تبلور مجدد زمینه، میزان تخلخل و در نهایت، میزان زئولیت‌زایی، نوسان چشم‌گیری نشان می‌دهد. به همین دلیل و بر اساس شواهد صحرایی، بافتی و رخدادهای زئولیتی، سنگ‌های منطقه در چهار گروه مجزا بررسی شد (شکل‌های 2 تا 5). بیشترین میزان زئولیت‌زایی مربوط به مقاطع با بافت پُرحفره و متخلخل است (شکل 2-a، b و c). در زمینه برخی سنگ‌ها حضور بیشتر فاز آلکالن به صورت تبلور کانی‌های فوئیدی آنالسیم به چشم می‌خورد (شکل 3-a). زمینه این سنگ‌ها بیشتر دگرسان و بر اثر زئولیتی شدن به رنگ روشن در آمده‌اند (شکل 3-b). گروهی از سنگ‌های منطقه که بیشتر به صورت ساختارهای ستونی مشاهده می‌شوند میزبان درشت‌بلورهای زئولیت آنالسیم به دو صورت مدور و خودشکل در زمینه شیشه‌ای و پالاگونیتی شده هستند (شکل 4-a، b و c). برخی رگه‌های کششی منطقه نیز که به طور عمده با کانی‌های فلسیک فلدسپارآلکالن پُر شده‌اند، میزبان کانی‌های زئولیتی و کربنات در حفرات است (شکل 5-a، b و c).

پتروگرافی زئولیت و کانی‌های همراه

زئولیت‌های موجود در حفرات سنگ‌های آتشفشانی بازیک به دلیل درشت بودن کریستال‌های آن، مناسب‌ترین گروه برای بررسی‌های میکروسکوپی است. با انجام بررسی‌های ساده میکروسکوپی برخی از انواع زئولیت‌ها را از روی شکل ظاهری، نحوه رخداد، حالت خاص بلوری و برخی خصوصیات نوری می‌توان از هم تمیز داد. تصاویر مختلفی از زئولیت‌های ناترولیت، تامسونیت، آنالسیم و کانی‌های ثانویه همراه مربوط به منطقه حرمک نشان داده شده است (شکل‌های 6، 7، 8 و 9). علاوه بر زئولیت‌های فوق، زئولیت رشته‌ای مزولیت در هم‌رشدی با ناترولیت توسط تجزیه شیمیایی و زئولیت صفحه‌ای استلریت توسط بررسی‌های XRD شناسایی شده‌اند. بیشتر زئولیت‌های مشاهده شده در منطقه حرمک، به شکل رشته‌ای-سوزنی و به گروه ناترولیت متعلق هستند. اعضای این گروه طبق طبقه‌بندی Breck (1974) شامل ناترولیت، مزولیت، اسکولسیت، تامسونیت، گوناردیت و ادینگتونیت است.

ناترولیت (natrolite):در نمونه دستی سفید تا بی‌رنگ و جلای شیشه‌ای دارد (Nesse, 1986). در نمونه‌های برداشت شده از بادامک‌ها، بلورهای کشیده آن بیشتر به شکل تجمعات رشته‌ای-شعاعی و به صورت رشد تداخلی نمود یافته‌اند (شکل 6- a). در مقاطع نازک بی‌رنگ هستند و معمولاً به شکل بلورهای منشوری بلند، شکل گرفته‌اند (شکل 6- b). مقطع عرضی این کانی کم و بیش به صورت مربعی است (Nesse, 1986) (شکل 6- c). بالاترین رنگ اینترفرانس این کانی در مقاطع نازک، زرد سری اول است. علامت طویل‌شدگی ناترولیت مثبت است. در مقاطع طولی دارای خاموشی مستقیم و در مقاطع عرضی، خاموشی متقارن نشان می‌دهد.

تامسونیت (thomsonite):تامسونیت در نمونه دستی سفید تا متمایل به قرمز و یا قهوه‌ای است و جلای شیشه‌ای دارد (Nesse, 1986). در مقاطع نازک بی‌رنگ و معمولاً به صورت رشته‌ای تا ستونی دیده می‌شود. تامسونیت رخ کامل نسبت به سطح {010} و رخ واضح نسبت به سطح {100} دارد که تحت زاویه 90 درجه یکدیگر را قطع می‌کنند (شکل 7- a). دارای خاموشی مستقیم و علامت طویل‌شدگی متغیر مثبت و منفی است (Nesse, 1986). رنگ‌های تداخلی سفید سری اول تا خاکستری-آبی سری دوم دارد.

همبستگی قابل توجهی بین شکل بلوری تامسونیت و ترکیب شیمیایی آن توسط Wise و Tschernich (1978) تشخیص داده شده است. بر این اساس، سه شکل مختلف از رخداد تامسونیت (بلوکی، تیغه‌ای و مومی‌شکل) معرفی شده که همگی در جهت محور c طویل یافتگی نشان می‌دهند. تامسونیت در حرمک به هر سه شکل و بر اساس محتوای سیلیس و سرعت رشد خود تشکیل شده است (شکل 7- a، b و c).

آنالسیم (analcime): آنالسیم در نمونه دستی به رنگ سفید، صورتی، خاکستری و دارای جلای شیشه‌ای است (Nesse, 1986). بلورهای آنالسیم بیشتر به شکل تراپزوهدرال شکل می‌شود. این کانی در مقاطع نازک بی‌رنگ و به صورت بی‌شکل و پُر کننده فضاهای خالی و همچنین به صورت بلورهای هشت وجهی تا مدور یافت می‌شود (Nesse, 1986) (شکل 8- a، b و c). به طور عمده همسانگرد هستند (Pichler and Schmitt-Reigraf, 1997). انواعی که بیرفرنژانس ضعیفی نشان می‌دهند بیشتر دارای ماکل تیغه‌ای موازی با سطوح کوبیک و دودکاهدرال هستند (Nesse, 1986).

سایر کانی‌های ثانویه: علاوه بر زئولیت، کانی‌های ثانویه دیگر نظیر کانی‌های رسی (ورمیکولیت)، کانی‌های فلدسپاری و کربنات نیز به اشکال مختلف در این سنگ‌ها مشاهده می‌شود (شکل 9-a، b و c).

شیمی زئولیت‌ها

فرمول عمومی کانی‌های زئولیتی به صورت M_xD_y[Al_x+2ySi_n-(x+2y)O_2n].mH₂O است که M کاتیون تک ظرفیتی و D کاتیون دو ظرفیتی است. جزو داخل کروشه بیانگر چارچوب زئولیت است. بخش خارج از کروشه معرف کاتیون‌های متحرک و قابل تعویض در حفرات زئولیت است که می‌تواند بار منفی ایجاد شده در شبکه را جبران و خنثی نمایند (Passaglia and Sheppard, 2001).

محدوده ترکیب شیمیایی زئولیت‌ها را می‌توان در یک دیاگرام سه‌تایی با سه قطبSi₄O₈- (Ca,Mg,Sr,Ba)Al₂Si₂O₈-(Na,K)₂Al₂Si₂O₈ نشان داد (Gottardi, 1978). در شکل 10، این دیاگرام به همراه ترکیب شیمیایی حاصل از تجزیه ریزکاو الکترونی نمونه‌های زئولیتی منطقه حرمک (جدول 1) رسم شده است. ترکیب شیمیایی این نمونه‌ها با محدوده معرفی شده توسط Gottardi (1978) مطابقت دارد و بیشتر آنها در محدوده زئولیت‌های رشته‌ای قرار گرفته‌اند. در نمودار سه‌تایی شکل 11 دامنه تغییرات کاتیون‌های فراشبکه‌ای (Ca+Ba+Sr+Mg)، Na و K در گونه‌های مختلف زئولیت‌های حرمک رسم شده است. موقعیت و دامنه تغییرات کاتیون‌ها در این نمودار، با محدوده‌های گزارش شده توسط پژوهشگران دیگر نظیر Gottardi و Galli (1985) تطابق قابل توجهی نشان می‌دهند.

شکل 10- نمودار سه‌تایی Si₄O₈-D(Al₂Si₂O₈)-M₂(Al₂Si₂O₈) نشان‌دهنده محدوده ترکیب شیمیایی همه زئولیت‌ها و زئولیت‌های رشته‌ای (Gottardi, 1978)، به همراه نقاط پلات شده از ترکیب شیمیایی زئولیت‌های منطقه حرمک.

شکل 11- نمودار سه‌تایی (Ca+Ba+Sr+Mg)-Na-K از ترکیب شیمیایی زئولیت‌های منطقه حرمک که توزیع کاتیون‌های فراشبکه‌ای و قابل مبادله از این زئولیت‌ها را نشان می‌دهد.

جدول 1- نمونه‌های انتخاب شده از تجزیه ریزکاو الکترونی تعدادی از زئولیت‌های منطقه حرمک. کاتیون‌ها به صورت اتم در واحد فرمولی (apfu)، در مورد ناترولیت (Ntr) و تامسونیت (Tmp) بر اساس 80 اکسیژن، مزولیت بر اساس 240 اکسیژن و آنالسیم (Anl)، 90 اکسیژن محاسبه شده‌اند. علامت اختصاری کانی‌ها از Kretz (1983) اقتباس شده است.

*= [(Al+Fe³⁺)-(Na+K)-2.(Mg+Ca+Sr+Ba)]/[(Na+K)+2.(Mg+Ca+Sr+Ba)].100

**= Si/(Si+Al)

ناترولیت (Na₁₆[Al₁₆Si₂₄O₈₀].16H₂O): در ناترولیت‌های حرمک نسبت Si/Al بین 41/1-55/1 و نسبت Si/(Si+Al) که با TSi نمایش داده می‌شود بین 585/0 تا 607/0متغیر است. مقدار میانگین TSiدر این ناترولیت‌ها در حدود 603/0 است. سدیم، کاتیون فراشبکه‌ای اصلی در این کانی است که بیشترین مقدار آن به 63/15 اتم در واحد فرمولی می‌رسد. میزان استرانسیم در ناترولیت‌های تجزیه شده صفر است و مقدار عناصر پتاسیم، باریم، منگنز و منیزیم بسیار ناچیز است. به طور میانگین فرمول محاسبه شده برای ناترولیت‌های منطقه حرمک به صورت [Na_14.967 Ca_0.331 K_0.062 Ba_0.025 Mg_0.013]. [Al_15.893 Si_24.098 O₈₀] .nH₂O. است.

تامسونیت :(Ca₇Na₅[Al₁₉Si₂₁O₈₀].24H₂O)تامسونیت، زئولیت کلسیم و سدیم‌دار است که از دیگر گونه‌های رشته‌ای زئولیت نظیر: مزولیت و اسکولسیت توسط نسبت پایین Si/Al مشخص می‌شود. دامنه تغییر این نسبت در تامسونیت به صورت 3/1-0/1Si/Al=، می‌تواند بیانگر وجود یک محلول جامد بین این کانی و کانی مزولیت باشد که در آن نسبت 5/1Si/Al= است (Wise and Tschernich, 1978). نسبت Si/Al و TSi در تامسونیت‌های حرمک به طور متوسط 16/1 و 54/0 است. سدیم و کلسیم کاتیون‌های فراشبکه‌ای اصلی در این کانی است که به ترتیب مقادیر متوسط 73/4 و 01/6 را نشان می‌دهد. مقدار استرانسیم در بیشتر نمونه‌های منطقه به میزان قابل ملاحظه‌ای بالاست و به 937/2 اتم در واحد فرمولی (12/9 ~SrO درصد وزنی) نیز رسیده است (جدول 1). به نظر می‌رسد کاتیون استرانسیم موجود در سیال زئولیت‌ساز، به دلیل شرایط خاص و متفاوت ساختار تامسونیت تنها وارد جایگاه‌های فراشبکه‌ای در این کانی شده و در ترکیب شیمیایی زئولیت‌های ناترولیت و مزولیت وارد نشده است. البته به گفته Weisenberger (2011) این امر به دلیل گرایش (affinity) استرانسیم و کلسیم به یکدیگر نیز می‌تواند باشد. به طور متوسط، فرمول محاسبه شده برای تامسونیت‌های منطقه حرمک به صورت [Ca_6.008 Na_4.731 Sr_1.208 K_0.066 Ba_0.035 Mg_0.023] [Al_18.453. Si_21.292 O₈₀] .nH₂O است.

مزولیت (Na₁₆Ca₁₆[Al₄₈Si₇₂O₂₄₀].64H₂O): مقدار متوسط TSi در مزولیت‌های حرمک برابر با 61/0 است. سدیم و کلسیم هر دو کاتیون فراشبکه‌ای اصلی در ترکیب مزولیت هستند. پتاسیم، منیزیم، استرانسیم و باریم در ترکیب این کانی حضور ندارد و یا مقادیر آن بسیار ناچیز است. به طور میانگین فرمول محاسبه شده برای مزولیت‌های حرمک به صورت [Na_18.256 Ca_14.98 K_0.103 Mg_0.082 Ba_0.046] [Al_46.413 Si_72.964 O₂₄₀]. .nH₂O است.

آنالسیم:(Na₁₆[Al₁₆Si₃₂O₉₆].16H₂O)مقدار میانگین TSi در آنالسیم‌های حرمک برابر با 68/0 و دامنه تغییرات آن 67/0 تا 71/0 است. مقدار بالای این نسبت مربوط به آنالسیمی است که از ته‌نشست مستقیم شیشه آتشفشانی شکل گرفته و مقدار پایین آن مربوط به آنالسیم هموژن بادامکی است. به طور متوسط، فرمول محاسبه شده آنالسیم‌های منطقه حرمک به صورت [Na_13.755 Ca_0.362 K_0.262 Ba_0.105 Mg_0.026] [Al_15.118 Si_32.732. O₉₆] .nH₂O است.

بررسی نحوه رخداد زئولیت‌های رشته‌ای و آنالسیم در حرمک

ناترولیت، فراوان‌ترین زئولیت شناخته شده در حرمک است. این کانی فاز تقریباً خالص در بسیاری از بادامک‌ها و تنها در کناره حفرات با زئولیت‌های دیگر هم‌رشدی نشان می‌دهد. بررسی‌های صحرایی و میکروسکوپی، پراش پرتو ایکس و تجزیه ریزکاو الکترونی، همراه بودن ناترولیت‌های حرمک را با فازهایی نظیر: ورمیکولیت، تامسونیت، مزولیت و کلسیت تأیید نموده است. شکل 12-a، b و c نمونه‌هایی از تصاویر BSI (Backscattered secondary electron image) از بادامک‌های ناترولیتی همراه با کانی‌های ثانویه دیگر است.

تامسونیت، زئولیت رشته‌ای تقریباً فراوان دیگر در حرمک است. این کانی در سه شکل بلوری مختلف (بلوکی، تیغه‌ای و مومی‌شکل) متأثر از محتوای سیلیس و سرعت رشد خود در حفرات و بادامک‌های منطقه، گاه همراه با آنالسیم (شکل 2-c)، گاهی با ناترولیت و مزولیت (شکل 12- b و c) و گاهی به صورت پُر کننده حفراتی که در کناره‌های آن کانی‌های مستطیل شکل ارتوکلاز غنی از سدیم قرار گرفته است، مشاهده می‌شود (شکل 7- a).

آنالسیم نیز به سه صورت مختلف در سنگ‌های گدازه‌ای منطقه حرمک تشکیل شده است: 1- به صورت درشت‌بلور در زمینه شیشه‌ای سنگ‌های آلکالن (شکل 13- a). در مورد منشأ و رخداد درشت‌بلورهای آنالسیم در سنگ‌های آتشفشانی اختلاف نظر وجود دارد. این آنالسیم‌ها ممکن است اولیه و مستقیماً از مذاب سیلیکاته متبلور شده باشند و یا این که ثانویه بوده، به صورت دروغین و جانشینی از لوسیت و دیگر ترکیبات اولیه رخ دهند. 2- از دگرسانی مستقیم شیشه پالاگونیتی (شکل 13- b). شیشه‌های آتشفشانی به طور نسبی دارای انرژی آزاد بالایی هستند و ترکیب شیمیایی آنها نیز به طور کلی بسیار نزدیک به زئولیت‌ها است. بنابراین، منبع تولید مواد سازنده زئولیت می‌توانند باشند. 3- به صورت بادامکی و پُر کننده حفرات (شکل 13- c).