پترولوژی

زمین‌شیمی سنگ کل و شیمی کانی‌های سنگ‏‌های آذرین درونی حد واسط در ضلع شمالی رودخانة شاهرود حوالی زردکوه در استان گیلان، ایران

مجتبی بهاج روی؛ سعید تاکی؛ محسن مؤذن؛ علیرضا گنجی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 1-32

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.132420.1267

چکیده

محدودة مورد بررسیِ ضلع شمالی رودخانة شاهرود در ناحیة زردکوه در شمال ایران جای دارد و بخشی از رشته کوه البرز به‌شمار می‌رود. واحد‌های سنگی رخنمون‌یافته در این منطقه بیشتر سنگ‏‌‌های آتشفشانی ائوسن ... بیشتر محدودة مورد بررسیِ ضلع شمالی رودخانة شاهرود در ناحیة زردکوه در شمال ایران جای دارد و بخشی از رشته کوه البرز به‌شمار می‌رود. واحد‌های سنگی رخنمون‌یافته در این منطقه بیشتر سنگ‏‌‌های آتشفشانی ائوسن (گدازه و سنگ‌های آذرآواریِ سازند کرج) هستند که به‌طور محلی توده‏‌‌های آذرین درونی آنها را قطع کرده‏‌اند. از آنجایی‌که این توده‏‌‌های آذرین درونی توالی فازهای ۱ و ۲ پالئوژن با سن ائوسن میانی- الیگوسن زیرین را قطع کرده‏‌اند پس سن آنها پس از الیگوسن زیرین است. از دیدگاه سنگ‏‌شناسی، توده‏‌‌های یادشده از نوع میکرودیوریت، مونزونیت و مونزودیوریت هستند. میکرودیوریت و مونزونیت‏‌‌ها بیشتر بافت پورفیرویید با خمیرة نسبتاً دانه‌ریز نشان می‌دهند و مونزودیوریت‏‌‌ها بافت گرانولار و اینترگرانولار دارند. برپایة دماسنجی و دمافشارسنجی کانی‌ها در توده‏‌‌های آذرین درونی ضلع شمالی رودخانة شاهرود، دمای پیدایش کلینوپیروکسن‏‌‌ها برابربا ۱۱4۰ تا ۱۲1۰ درجة سانتیگراد، بیوتیت‏‌‌ها برابربا ۷۵۰ تا ۸۰۰ درجة سانتیگراد و فشار تبلور کلینوپیروکسن‏‌‌ها غالباً برابربا ۶ تا ۸ کیلوبار به‌دست آمد. برپایة ترکیب شیمیایی سنگ کل و شیمی کلینوپیروکسن‏‌‌ها و بیوتیت‏‌ها، این توده‌های آذرین درونی سرشت کالک‏‌آلکالن پتاسیم بالا تا شوشونیتی دارند و از دیدگاه جایگاه زمین‏‌ساختی، در گسترة پهنه‏‌‌های فرورانش حاشیة فعال قاره‌ای جای می‏‌گیرند. برپایة نمودار تغییرات نسبت‏‌‌های عنصرهای کمیاب Sm/Yb دربرابر La/Yb، ماگمای مادر سنگ‏‌‌های منطقه از خاستگاه پریدوتیتیِ گارنت‏‌ و اسپینل‏‌داری (گارنت- اسپینل پریدوتیت) در ژرفای 100 تا 110 کیلومتری سرچشمه گرفته‏‌ است که دچار 10 تا ۲۰ درصد ذوب‌بخشی شده‏‌ است.

بررسی ویژگی‌های هندسی، زمین‌شیمی و جایگاه زمین‌ساختی گدازه‌های ستونی معدن گورید، باختر سربیشه (خراسان جنوبی)

سید سعید محمدی؛ ملیحه نخعی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 33-62

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.133573.1277

چکیده

در معدن سنگ لاشة گورید در فاصلة 5 کیلومتری باختر شهرستان سربیشه (استان خراسان جنوبی)، رخنمون‏‌هایی از گدازه‏‌‏‌های آندزیتی با ساختار ستونی دیده می‌شوند که از دیدگاه پهنه‌بندی زمین‏‌شناسی در ... بیشتر در معدن سنگ لاشة گورید در فاصلة 5 کیلومتری باختر شهرستان سربیشه (استان خراسان جنوبی)، رخنمون‏‌هایی از گدازه‏‌‏‌های آندزیتی با ساختار ستونی دیده می‌شوند که از دیدگاه پهنه‌بندی زمین‏‌شناسی در بخش خاوری بلوک لوت جای گرفته‏‌اند. کانی‏‌های سازندة گدازه‏‌ها شامل پلاژیوکلاز فراوان، پیروکسن و گاهی کانی کدر هستند. بررسی ویژگی‏‌های هندسی درزه‏‌های ستونی در معدن گورید نشان داد ستون‏‌ها مخلوطی از چندوجهی‏‌های 4، 5، 6 و 7 وجهی هستند و در ردة نامنظم جای می‏‌گیرند. برپایة اندازه‏‌گیری‏‌های انجام‏‌شده در سه بلوک جداگانه (هر یک به مساحت نزدیک به یک مترمربع) از ستون‏‌های آندزیتی معدن گورید، میانگین شاخص شش‌ضلعی 83/0 به‌دست آمد. میزان کل عنصرهای خاکی کمیاب در گدازه‏‌های ستونی معدن گورید برابربا 36/185 تا ppm23/204 است و همانند مجموعه‏‌های کالک‏‌آلکالن، الگوی یکنواختی با غنی‏‌شدگی LREE نسبت به HREE، با 76/9-26/8 (La/Yb)N=، 85/7-76/6 (Ce/Yb)N= و آنومالی منفی ضعیف Eu (میانگین 89/0Eu/Eu*=) نشان می‏‌دهند. غنی‏‌شدگی LREE نسبت به HREE به همراه غنی‌شدگی در LILE (مگر Ba) و تهی‏‌شدگی HFSE (Nb، Ti و P) در گدازه‏‌های بررسی‏‌شده نشان‌دهندة ماگماتیسم کمان‌ آتشفشانی در حاشیة فعال قاره‌ای هستند. نسبت Sm/Yb در نمونه‏‌های آندزیتی گورید از 5/2 (میانگین: 86/1) کمتر است و نشان‌دهندة نبود یا مقدار کمی گارنت در خاستگاه است. نسبت کم Dy/Yb (78/1 تا 32/2) در این سنگ‏‌ها، خاستگاه اسپینل لرزولیتی آن‏‌ها را نشان می‏‌دهد. بهره‏‌گیری از نسبت‏‌های (La/Yb)N (LREE/HREE) و (Gd/Yb)N (MREE/HREE) نیز نشان داد نمونه‏‌ها در گسترة پایداری اسپینل و در نزدیکی منحنی ذوب اسپینل لرزولیت با نزدیک به 90 درصد اسپینل جای گرفته‏‌اند.

خاستگاه هیالوآندزیت‌‌های پلیوسن دهج در شمال‌باختری استان کرمان؛ برپایة نسبت‌‌های ایزوتوپی Sr و Nd

سید ضیاء حسینی؛ هادی شهریاری

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 63-84

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.133764.1280

چکیده

سنگ‌‌های هیالوآندزیتی پلیوسن دهج در شمال‌باختری استان کرمان در مجموعة ماگمایی ارومیه-دختر برونزد دارند. این سنگ‌ها از درشت‌بلور‌های میکروسکوپی پلاژیوکلاز و هورنبلند در قالب بافت‌های هیالوپیلیتی ... بیشتر سنگ‌‌های هیالوآندزیتی پلیوسن دهج در شمال‌باختری استان کرمان در مجموعة ماگمایی ارومیه-دختر برونزد دارند. این سنگ‌ها از درشت‌بلور‌های میکروسکوپی پلاژیوکلاز و هورنبلند در قالب بافت‌های هیالوپیلیتی و ویتروفیریک تشکیل شده‌اند. سنگ‌‌های هیالوآندزیتی دهج 63 تا 53/64 درصدوزنی SiO2 و بیشتر از 16 درصدوزنی Al2O3 و سرشت کالک‌آلکالن با پتاسیم متوسط دارند. داده‌‌های زمین‌شیمیایی مانند مقادیر بالای استرانسیم (ppm 750Sr>)، مقدارهای کم ایتریم (ppm8Y<) و HREE، نسبت بالای Sr/Y و الگوی تفریق‌یافتة REE بدون بی‌هنجاری Eu سرشت آداکیتی هیالوآندزیت‌های دهج را نشان می‌دهند. همچنین، غنی‌شدگی از عنصرهای LILE و تهی‌شدگی از عنصرهای HFSE (Nb، Ta، Ti) در آداکیت‌های دهج ارتباط این سنگ‌ها با محیط فرورانشی را نشان می‌دهند. مقدار بالای Sr و نسبت‌های Rb/Sr (02/0 تا 04/0) و 10La/Yb>، به‌همراه نسبت‌های ایزوتوپی 87Sr/86Sr و 143Nd/144Nd و همچنین، مقدارهای مثبت Ndε (55/3+ تا 98/3+) نشان می‌دهند سنگ‌های هیالوآندزیتی دهج در پی ذوب صفحة اقیانوسی فرورو پدید آمده‌اند. فرایند ذوب صفحة اقیانوسی هم‌زمان یا پس از برخورد زمین‌ساختی میان‌ ورقه‌های زمین‌ساختی ایران مرکزی و عربی در میوسن-پلیوسن و در پی نازک‌شدگی و غرق‌شدن تیغة فرورو در گوشتة سست‌کره‌ای روی داده است.

شیمی تورمالین دایک‏‌های فلسیک کمپلکس دگرگونی ده‏‌سلم بلوک لوت

الهام بهرام نژاد؛ ساسان باقری؛ شمس الدین دامنی گل؛ مرضیه عارف نژاد

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 85-104

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.133545.1276

چکیده

کمپلکس دگرگونی ده‏‌سلم با مجموعه‏‌ای متنوع از سنگ‏‌های دگرگونی و تا اندازه‌ای ماگمایی در حاشیة خاوری بلوک لوت رخنمون دارد. گمان می‌رود این کمپلکس از قدیمی‏‌ترین مجموعه‏‌های سنگی لوت باشد ... بیشتر کمپلکس دگرگونی ده‏‌سلم با مجموعه‏‌ای متنوع از سنگ‏‌های دگرگونی و تا اندازه‌ای ماگمایی در حاشیة خاوری بلوک لوت رخنمون دارد. گمان می‌رود این کمپلکس از قدیمی‏‌ترین مجموعه‏‌های سنگی لوت باشد که پذیرای چندین رویداد زمین‏‌ساختی بوده است. پیچیدگی‏‌های ساختاری و سنگ‏‌شناسی این کمپلکس به‌گونه‏‌ای نیست که بتوان تنها با بررسی شواهد بافتی و عنصرهای دگرریختی آن، تاریخچه تحولات دگرگونی- ماگمایی همگام با زمین‏‌ساخت منطقه را بازسازی کرد. یکی از این رویدادها نفوذ گروهی از دایک‏‌های فلسیک با راستای متوسط شمال‌خاوری- جنوب‌باختری در منطقه بوده است. بررسی‌های میکروسکوپی این دایک‏‌ها گویایِ وجود کانی‏‌های کوارتز، پتاسیم‏‌فلدسپار، پلاژیوکلاز، تورمالین و مسکوویت است. تجزیه‌های شیمیایی به‌شیوة ریزکاو الکترونی نشان می‏‌دهند تورمالین‏‌هایِ این دایک‏‌ها در گروه تورمالین‏‌های قلیایی قرار می‏‌گیرند و از دیدگاه ترکیبی، از انواع غنی از Fe و از نوع شورلیت هستند. مقدار بالای نسبت Fe/(Fe + Mg) و همچنین، نبود منطقه‏‌بندی شیمیایی نشان می‏‌دهند تورمالین‏‌های یادشده احتمالاً خاستگاه ماگمایی دارند. از دیدگاه خاستگاه تورمالین، این دایک‏‌ها که در گسترة ترکیبی گرانیت‏‌های فقیر از Li به‌شمار می‌روند و پیدایش آنها پیامد رویداد ماگمایی تأخیری همزمان با زمین‏‌ساخت کششی بوده است. ازآنجایی‌که این دایک‏‌ها تورق اصلی سنگ‏‌های دگرگونی منطقه را قطع کرده‏‌اند پیدایش آنها پس از رویداد عمومی میگماتیتی‏‌شدن و احتمالاً همزمان با بالاآمدن کمپلکس دگرگونی ده‏‌سلم رخ داده است.

سن‏‌سنجی U-Pb زیرکن، زمین‏‌شیمی و زمین‏‌شناسی گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ، جنوب قوچان (شمال‌خاوری ایران)

رضا ارجمندزاده؛ علیرضا الماسی؛ قاسم نباتیان؛ چیولی لی؛ سارا نوریان؛ تیمور جعفری

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 105-130

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.132228.1263

چکیده

گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ بخشی از کمان ماگمایی شمال پهنة افیولیتی سبزوار هستند که در فاصلة 82 کیلومتری شمال‌خاوری سبزوار رخنمون دارند. این واحدها به‌صورت دایک و استوک با بافت چیرة پورفیری در توالی ... بیشتر گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ بخشی از کمان ماگمایی شمال پهنة افیولیتی سبزوار هستند که در فاصلة 82 کیلومتری شمال‌خاوری سبزوار رخنمون دارند. این واحدها به‌صورت دایک و استوک با بافت چیرة پورفیری در توالی رسوبی- آتشفشانی کرتاسه- ائوسن نفوذ کرده‏‌اند. گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ سرشت متاآلومین و کالک‏‌آلکالن دارند. سن دو نمونه دایک داسیتی و استوک گرانودیوریتی به روش سن‏‌سنجی U-Pb روی کانی زیرکن به‌ترتیب 38/52‌±0/22 و 35/0‌±‌56/22 میلیون سال پیش به‌دست آمد. نمونه‏‌های بررسی‌شده در نمودارهای بهنجارشده به ترکیب گوشتة اولیه و کندریت، از عنصرهای بزرگ‌یون لیتوفیل (LILE) و عنصرهای سبک خاکی کمیاب (LREE) غنی‏‌شدگی و نسبت به عنصرهای با میدان پایداری بالا (HFSE) و عنصرهای سنگین خاکی کمیاب (HREE) تهی‏‌شدگی نشان می‏‌دهند. نبود آنومالی Eu، نسبت‌های بالای Sr/Y (5/62-4/26) و LaN/YbN (1/17-5/9) و مقدار کم K2O/Na2O (55/0-14/0) و MgO (8/2-6/0 درصدوزنی) نشان‌دهندة شباهت ویژگی‏‌های زمین‏‌شیمیایی نمونه‏‌های بررسی‌شده با آداکیت‏‌ها هستند. همچنین، ترکیب زمین‏‌شیمیاییِ گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ همانند گرانیت‌های کمان آتشفشانی (VAG) در پهنة فرورانش است و احتمالاً این سنگ‌ها از اکلوژیت یا گارنت آمفیبولیت‏‌هایی خاستگاه گرفته‏‌اند که حاصل دگرگونی سنگ‌کرة اقیانوسی نئوتتیس سبزوار بوده و به زیر پهنة البرز فرورانده شده‏‌اند.

سنگ‌زایی و سن‌سنجی توده‌های آذرین درونی دوران و شاه‌بلاغی: شاهدی بر ماگماتیسم گرانیتی سدیک و سیلیس بالای پس از برخوردی پرکامبرین پایانی

زهرا بدرزاده؛ مهراج آقازاده

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 131-160

https://doi.org/10.22108/ijp.2022.132527.1268

چکیده

توده‌های آذرین درونی دوران و شاه‎بلاغی در باختر و جنوب‌باختری زنجان و در پهنة ایران مرکزی رخنمون دارند و شامل پالس‎های آذرین درونی میکاگرانیت، گرانیت‎پورفیری و گرانیت صورتی به‌همراه انکلاو‌ها ... بیشتر توده‌های آذرین درونی دوران و شاه‎بلاغی در باختر و جنوب‌باختری زنجان و در پهنة ایران مرکزی رخنمون دارند و شامل پالس‎های آذرین درونی میکاگرانیت، گرانیت‎پورفیری و گرانیت صورتی به‌همراه انکلاو‌ها و دایک‏های بازیک هستند. برپایة سن‌سنجی U-Pb روی بلورهای زیرکن، تودة گرانیت‎پورفیری در 567 میلیون سال پیش و تودة گرانیتی صورتی در 538 میلیون سال پیش جایگزین شده‎اند. توده‌های گرانیتی میزان سیلیس بسیار بالا (wt%78SiO2>) و میزان اکسیدهای TiO2، Fe2O3، MgO، CaO و P2O5 بسیار کمی دارند. توده‎های گرانیت‎پورفیری و میکاگرانیت مقدار Na2O بالایی دارند و آلبیت‎گرانیت هستند. در گرانیت صورتی، نسبت K2O/Na2O نزدیک به 1 است. توده‎های گرانیتی بررسی‌شده از نوع متاآلومین تا پرآلومین ضعیف هستند و میزان ACNK در آنها از 1/1 کمتر است. در نمودار‎های عنکبوتی و عنصرهای خاکی کمیاب، تودة گرانیت پورفیری از HREE و HFSE غنی‌شدگی و از LREE و LILE تهی‌شدگی و میکاگرانیت‏‌ها از LILE تهی‎شدگی و از HFSE و LREE غنی‎شدگی نشان می‎دهند و نمونه‎های گرانیت صورتی و سنگ‎های بازیک از LREE و LILE غنی‎شدگی و از HFSE تهی‎شدگی نشان می‎دهند. توده‎های گرانیتی بررسی‌شده ویژگی‎های گرانیت‎های نوع I جدایش‎یافته را نشان می‎دهند. سرشت سدیک توده‌های گرانیت پورفیری و میکا گرانیت اولیه است و این توده‏‌ها از ذوب‌بخشی پوستة قدیمی با ترکیب پلیت‌فلسیک پدید آمده‏اند. تودة گرانیت صورتی از ذوب‌بخشی پوسته زیرین با ترکیب تونالیت و گرانودیوریت پدید آمده است. سنگ‎های بازیک از ماگمای جدا‏شده از گوشتة متاسوماتیسم‎شده با سیال‌های فرورانشی پدید آمده‏اند. توده‎های گرانیتی بررسی‌شده از ذوب‌بخشی منابع مختلف پوسته‎ای در محیط کششی پس از برخوردی و هنگام صعود گوشته و افزایش گرادیان زمین‎گرمایی پدید آمده ‎اند.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1401)

دوره 12 (1400)

دوره 11 (1399)

دوره 10 (1398)

دوره 9 (1397)

دوره 8 (1396)

دوره 7 (1395)

دوره 6 (1394)

دوره 5 (1393)

دوره 4 (1392)

دوره 3 (1391)

دوره 2 (1390)

دوره 1 (1389)

دوره و شماره: دوره 13، شماره 3 - شماره پیاپی 51، آذر 1401

زمین‌شیمی سنگ کل و شیمی کانی‌های سنگ‏‌های آذرین درونی حد واسط در ضلع شمالی رودخانة شاهرود حوالی زردکوه در استان گیلان، ایران

چکیده

بررسی ویژگی‌های هندسی، زمین‌شیمی و جایگاه زمین‌ساختی گدازه‌های ستونی معدن گورید، باختر سربیشه (خراسان جنوبی)

چکیده

خاستگاه هیالوآندزیت‌‌های پلیوسن دهج در شمال‌باختری استان کرمان؛ برپایة نسبت‌‌های ایزوتوپی Sr و Nd

چکیده

شیمی تورمالین دایک‏‌های فلسیک کمپلکس دگرگونی ده‏‌سلم بلوک لوت

چکیده

سن‏‌سنجی U-Pb زیرکن، زمین‏‌شیمی و زمین‏‌شناسی گرانیتوییدهای نیمه‌ژرف شترسنگ، جنوب قوچان (شمال‌خاوری ایران)

چکیده

سنگ‌زایی و سن‌سنجی توده‌های آذرین درونی دوران و شاه‌بلاغی: شاهدی بر ماگماتیسم گرانیتی سدیک و سیلیس بالای پس از برخوردی پرکامبرین پایانی

چکیده